👁️‍🗨️ Panoptikon: Her an izleniyor olabilirsin (ve bu onlara yeter!)

Bir hapishane düşün…

Ortada bir kule var.

Etrafı çepeçevre hücrelerle sarılı.

Gardiyan tam ortada ama mahkumlar onu göremiyor.

Görüyor mu, bakıyor mu, orada mı? Bilmiyorlar.

Ama ya izleniyorlarsa?

Ve işte olan oluyor:

Kimse onları izlemese bile izleniyormuş gibi davranıyorlar.

🎩 Karşınızda: Panoptikon.

Sadece bir mimari değil…

Modern dünyanın görünmez gözü.

🏛️ Kavramın doğuşu: Jeremy Bentham ve panoptikon

18. yüzyılda filozof Jeremy Bentham, “herkesin her an gözetlenebileceği” bir hapishane modeli önerdi.

🔁 Amaç basitti:

“Görünmez bir otoriteyle mahkumları disipline etmek.”

Çünkü:

“Her an izlenebilirim” duygusu,

“Sürekli izleniyorum”dan daha etkiliydi.

Yani fiili kontrol yerine zihinsel kontrol!

🧠 Foucault’nun panoptikonu: Hapishaneden topluma

📚 Fransız filozof Michel Foucault panoptikonu sadece bir yapı değil, bir toplumsal kontrol mekanizması olarak ele aldı.

Kitabı Disiplin ve Ceza’da şöyle der:

"Panoptikon modern toplumun işleyiş modelidir."

Yani okullar, hastaneler, kışlalar, ofisler hatta sosyal medya...

Hepsi küçük birer panoptikon!

📱 Modern panoptikon: Göz var, nizam var

Bugün panoptikon artık taş duvarlar değil, ekranlar ve algoritmalarla var.

Neler mi modern panoptikondur?

• 👨‍💼 Ofislerde kartlı giriş sistemi

• 🖥️ E-posta takip yazılımları

• 🏫 Sınıfta kamera gözetimi

• 📱 WhatsApp “çevrimiçi” durumu

• 📸 Instagram “görüldü”

• 👁️ Google, Meta, X gibi platformların kullanıcı hareketlerini izlemesi

• 🛒 Alışveriş sitelerinde “bu ürünü gören şu ürünü de aldı” tavsiyesi

Hepsi senin "görüldüğünü hissetmen" için tasarlanmış.

😅 Panoptik hayatın semptomları

• “Biri beni izliyor” hissiyle telefon mikrofonunu kapatmak

• Yazdığın e-maili 7 kez kontrol edip hala göndermeye çekinmek

• Patron MS Teams'te aktifken tuvalete gitmeye çekinmek

• Kamerayı kapattığında bile “acaba hala açık mı?” paranoyası

• Lokantada bile "acaba biri videoya mı çekiyor?" tedirginliği

Bu hislerin adı: içselleştirilmiş panoptizm.

🎮 Panoptikon ile bilinçaltı oyunu

Panoptikon’un en etkileyici tarafı şudur:

Seni dışarıdan kontrol etmek zorunda değilim.

Sana kendini kontrol ettiririm.

Yani kontrol artık dışsal değil, içselleştirilmiştir.

Kendi kendine sansür uygular, kendi kendine gözetmenlik yaparsın.

İşte bu yüzden Foucault diyor ki:

“Panoptikon, bireyin kendi üzerindeki iktidarının yeniden üretimidir.”

🧩 Panoptikon her yerde mi?

Evet.

Ama bu kötü bir şey mi?

🎭 Cevap: Hem evet, hem hayır.

Evet çünkü:

• Özgürlük yanılsaması yaratır

• İnsanlar sürekli yargılanma korkusuyla yaşar

• Yaratıcılığı ve spontanlığı bastırır

Hayır çünkü:

• Suç oranları azalabilir

• Kurumsal şeffaflık artabilir

• Bazı durumlarda güvenlik için gerekli olabilir

Ama sorun şu:

⚖️ Gözleyen kim? Gözetlenen kim?

Ve en önemlisi:

Gözleyenler denetleniyor mu?

🧪 Panoptikon testi: Sen nerede duruyorsun?

1) Gün içinde “acaba biri beni izliyor mu?” diye düşündün mü?

2) WhatsApp’tan mesaj silince rahatlıyor musun?

3) Güvenlik kameralarının olduğu yerde daha “uslu” mu davranıyorsun?

4) Sosyal medyada “şimdi bunu paylaşsam ne derler?” diye içinden geçiriyor musun?

👉 3 veya daha fazla “evet” varsa…

Sen de panoptikonun aktif bir bireyisin!

🔓 Panoptikon'dan kaçış var mı?

Kaçmak zor, çünkü sistem çok ince örülmüş.

Ama bazı yollarla “farkındalığı” artırabilirsin:

• Dijital ayarlarını kontrol et (konum, mikrofon, kamera vs.)

• Sürekli performans gösterme baskısından kurtul

• Bazen “görülemeyecek” alanlar yarat (dijital detokslar, sessiz modlar)

• Kendi kendini gözetlemeyi fark et, yönet

Ve belki de en önemlisi:

Gözleneni değil, gözleyeni sorgula.

📣 Son söz: Modern zamanların büyük gözü

Panoptikon artık sadece bir hapishane planı değil.

O bir duygu:

“Bir yerde, birileri beni izliyor olabilir.”

Ama hatırla:

Gözlenmek bir tehdit değilse bile sürekli gözlenme hissi bir yük olabilir.

Ve bazen en büyük özgürlük, görünmezliğin kıyısında başlar.

👁 Siz de kendinizi bazen “izleniyor gibi” hissediyor musunuz?

Yorumlara yazın: Sizin panoptikonunuz neresi?